مقاله سوم: دیدگاه تفسیری حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی در کتاب ترجمۀ نماز

دکتر محمد جواد کوچک یزدی

ناهید دهقان

احمد طحانی

چکیده

آیت الله حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی از علما و عرفای وارستۀ یزدی و از مجتهدانی است که در حوزۀ علوم دینی و اعتقادی آثاری از ایشان به یادگار مانده است. یکی از این آثار کتاب ارزشمند ترجمۀ نماز است. این کتاب که در اصل، ترجمۀ بخش صلوه کتاب العروه الوثقی آیت الله العظمی سید محمد کاظم طباطبایی یزدی است، با اضافات و توضیحات فراوان مرحوم حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی همراه است. در بخش های مختلف این کتاب، ذیل آیات ذکر شده، نکاتی مطرح گردیده است که قابل توجه اند. در این پژوهش به شیوۀ توصیفی تحلیلی و با مراجعه به منابع و مآخذ کتابخانه ای، کوشیده ایم تا نکات تفسیری مطرح شده در این کتاب را مورد بررسی قرار دهیم. در کتاب ترجمۀ نماز که دارای محورهای مجزا و روشنی است، علاوه بر مباحث کلی پیرامون نماز و فضیلت آن، آیاتی از قران کریم ذکر شده که ذیل آنها، علاوه بر ترجمۀ آیه، مباحثی دیگر نیز مطرح شده و در بعضی از موارد، روایاتی نیز ذکر گردیده است. نگاهی به زندگی آیت الله حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی، معرفی کتاب ترجمۀ نماز و دیدگاه های تفسیری مولف ترجمۀ نماز از بخش های اصلی این مقاله است.

مقدمه

در رابطه با بحث اهمیت و ضرورت پژوهش های مرتبط با تفسیر و مفسران، سخن به اندازه کافی توسط نویسندگان و سخنوران بیان شده است و جدای از آن، اهمیت قران کریم، به عنوان معجزۀ آسمانی و هادی انسان، اهمیت پژوهش های مرتبط با آن را نیز روشن می سازد. تفسیر در لغت از مادۀ فسّر به معنای پیدا کردن و آشکار کردن و بیان نمودن معانی است و علامۀ طباطبایی نیز در تعریف آن گفته اند تفسیر بیان معانی آیات قرانی و کشف مقاصد و مدالیل آنست. (طباطبایی،1377،ج1: 4) «بنابر این تفسیر به معنای برداشتن پرده ابهام و نشان دادن معنای باطنی و درونی الفاظی است که در نگاه اول به دست نمی‌آید. از این رو تکیه بر معنای ظاهری آیات را تفسیر نمی‌نامند.» (کمالی دزفولی،1370: 198) به بیان دیگر «تفسیر یعنی روشن ساختن مفهوم آیات قرآن مجید، و واضح کردن منظور پروردگار.» (همان)

از سوی دیگر، یکی از مهمترین مراحل رسیدن به فضایل و کمالات علمی و اخلاقی، تجربه آموزی از سالکان حقیقت و عارفان الی الله است. یکی از عالمان و عارفان سرشناس یزدی، عالم فقیه و ربانی، واعظ و مبلغ خستگی ناپذیر، آیت الله حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی است. این شخصیت بزرگوار، که پدرش از شوق غلامی امام رضا (ع) او را «غلامرضا» نامید، در جوار حرم ملکوتی و فرشته پاسبان ثامن الائمه (ع) متولد شد و هر سال چندین بار به آن ارض مقدس مشرف می شد و در صحن آزادی اقامه جماعت می کرد و سپس منبر رفته به ارشاد زائرین و مجاوران حرم رضوی می پرداخت. از اینرو به فقیه خراسانی لقب یافت که این عنوان در لوح مزار ایشان نیز ثبت و ضبط است. (ر.ک: ادهم نژاد،1388: 124) از این عالم ربانی آثاری به جا مانده که کتاب ارزشمند ترجمۀ نماز از جملۀ آنهاست. در این پژوهش کوشش شده است تا نکات و نظرات تفسیری آن مرحوم در این کتاب بررسی شود. شایان ذکر است که ترجمۀ نماز، ترجمۀ بخش صلوه از کتاب گرانسنگ العروه الوثقی، اثر آیت الله العظمی سید محمد کاظم طباطبایی یزدی است که چون با اضافات فراوانی همراه است، همۀ متن را از قول مرحوم آیت الله حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی مورد بررسی قرار داده ایم.

مرحوم حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی، در اثر ارزشمند خود، ترجمۀ نماز، ذیل بعضی از آیات نکاتی را بیان داشته اند. در این کتاب، اگر صرفا معنای آیات ذکر شده باشد، باز نکاتی لابلای آن نهفته است که بیشتر از ترجمۀ صرف است. اگر هم مفصل دربارۀ آیه بحث شده باشد، نکات در خور توجهی بیان گردیده است. به عنوان نمونه، مرحوم آیت الله حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی ذیل آیۀ «وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» (آل عمران، 134) نوشته اند: «و در صورتی که از رفتار دیگران خشم کنند، خشم خود را فرو می نشانند و از لغزل دیگران عفو کنندگانند و در کلیۀ امورشان نیکویی کنندگانند؛ یعنی خودشان را آراسته اند به اخلاق الاهیه و خدا از محبت به ذات اقدسش و صفات خویش، که تعبیر از آنها به احسان می شود، دوست می دارد بندگانی که احسان را در همۀ حال پیشۀ خودشان قرار داده اند.» (فقیه خراسانی،1380: 51) همانطور که مشاهده می شود، عبارات ذیل آیه، هم معنای آیه است (تحت الفظی) و هم فراتر از آن نکاتی مطرح گردیده است.

1.                   نگاهی به زندگی مرحوم حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی

آیت الله حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی از جمله علمایی بود که علاوه بر تدریس در حوزه، اهتمام زیادی به امر تبلیغ و ارشاد مردم داشت و چون سخنانش از دل بر می خواست ناچار بر دل می نشست. نفوذ کلام و نیکویی اخلاقش زبانزد خاص و عام بود. بسیاری از اهالی یزد معتقدند که وی اهل کرامت بود. آیت الله حاج شیخ غلامرضا یزدی از آیت الله حائری موسسه حوزه علمیه قم و حاج میرزا علی مدرسی لب خندقی اجازۀ اجتهاد داشت. با اینکه در آن زمان گاهی بیش از صد هزار تومان در سال از سهم مبارک امام به دستش می رسید، هیچ از آنها استفاده نمی کرد و از راه هدایای ناچیزی که مردم در پی تبلیغ و ارشاد به او می دادند به زندگی ساده خویش ادامه می داد. (سایت کنگرۀ ملی بزرگداشت آیت الله حاج شیخ غلامرضا یزدی)

در این بخش از پژوهش به بررسی کلیاتی از زندگی این عارف دلسوخته، با استفاده از کتب تندیس پارسایی، پناه مردم و ترجمۀ نماز می پردازیم. در کتاب ترجمۀ نماز آمده است: «مرحوم حاج شیخ به سال 1257 شمسی در مشهد مقدس پای به عرصۀ وجود نهاد. مقدمات و سطح را در زادگاه خود و سپس در اصفهان و حوزۀ علمیۀ نجف فرا گرفت. آنگاه آهنگ سرزمین نیاکان (یزد) کرد و تا واپسین دم در آنجا به سر برد و عمر گرانمایه را بر تدریس و تبلیغ گذاشت.» (فقیه خراسانی،1380: دیباچه به قلم میرزا محمد کاظمینی، ص 6)

نام کامل این عالم پارسا، در کتاب پناه مردم، «آیت الله حاج شیخ غلامرضا یزدی فرزند ابراهیم یزدی کوچه بیوکی» ذکر شده است. (ر.ک: کاظمینی،1391: 11) در این کتاب دربارۀ تحصیل ایشان آمده است: «وی در حوزه های علمیه مشهد و اصفهان تحصیل نموده و از جمله هم درسان ایشان آقا سید حسین قوچانی معروف به آقا نجفی (مولف سیاحت شرق و غرب) و آیت الله العظمی بروجردی بودند. وی در سال 1314 به نجف رفت و با شرکت در درس آیات عظام سید محمد کاظم طباطبایی یزدی و آخوند ملا محمد کاظم خراسانی بهره های علمی و معنوی فراوان برد. وی از بیشتر مراجع عصر خویش از جمله ایات عظام حاج شیخ عبدالکریم حایری یزدی و سید ابوالحسن اصفهانی و حاج آقا حسین قمی و میر سید علی مدرسی و... اجازه اجتهاد داشت. وی شاگردانی چون حضرات آیات سید علی محمد کازرونی، سید محمد مدرسی، شهید صدوقی، سید عباس خاتم یزدی و... را تربیت کرد.» (کاظمینی،1391: 11)

دربارۀ رحلت این عالم بزرگوار در کتاب ارزشمند تندیس پارسایی آمده است: «سرانجام پس از ده دوازده روز که از بستری شدن ایشان در طزرجان گذشت و در تمام آن مدت مشغول عبادت به درگاه حضرت حق بود، روح بلندش به ملکوت اعلی پیوست. حاج شیخ در حالیکه شهادتین و اذکار بر زبانش جاری بود، در ساعت سه بعد از ظهر روز جمعه 26 ذی الحجه 1378 برابر 11 تیر 1338 در 83 سالگی در قریۀ طزرجان از عالم فانی به عالم باقی شتافت.» (کاظمینی،1392: 138)

2.                  نگاهی به کتاب ترجمۀ نماز

کتاب ترجمۀ نماز، اثر ارزشمند عالم پارسا و عارف دلسوختۀ اهل بیت علیهم السلام است که در دسترس علاقه مندان قرار دارد. در کتاب پناه مردم (در احوالات و کرامات آیت الله حاج شیخ غلامرضا یزدی فقیه خراسانی) آثار آن مرحوم چنین ذکر شده است: «1. ترجمۀ نماز 2. رساله در طلب و اراده 3. سی بحث در اصول دین 4. مفتاح علوم القران 5. هدایه المسترشدین (در آداب ظاهری و اسرار باطنی نماز)» (کاظمینی،1391: 14) همچنین در کتاب ارزشمند تندیس پارسایی (نانوشته هایی از زندگی و مکارم اخلاقی آیت الله حاج شیخ غلامرضا یزدی) نیز دربارۀ ترجمۀ نماز آمده است: «این کتاب ترجمۀ بخش صلوه کتاب العروه الوثقی، اثر آیت الله العظمی سید محمد کاظم طباطبایی یزد، با اضافات فراوان است. مولف در آغاز کتاب (ص 2) نوشته است: بدان که خیر العمل بر حسب فرمایش حضرت رسول (ص) نماز است و مناسب دانستم به فارسی نوشتن آنچه فقیه اهل البیت آقای آقا سید محمد کاظم طباطبایی یزدی نجفی (قدس سره) در اول کتاب نماز از عروه الوثقی در فضیلت نماز برای عموم شیعه نوشته شده است. این کتاب در 26 شوال 1369 ق نوشته شده و در ربیع الثانی 1370 ق (1330 ش) در چاپخانۀ گلبهار یزد، به همت آیت الله حاج شیخ احمد علومی چاپ شده است. وی در دیباچۀ کتاب می نویسد: این مجموعۀ مبارکه، که سراسر آن بر صدق نیت و خلوص عقیدت و خیر خواهی و راهنمایی مولف آن، ادام الله ظله، گواهی دارد، از قارئین خود تقاضا می نماید که با قلبی پاک و توجهی تام در آن تأمل نمایند و از سادگی عبارات آن، آزادگی از هواهای نفسانیه را جویند و از تکرار مضامین آن، توجه و بازگشت به خداوند متعال را تازه نمایند و در گاه و بیگاه به مطالعۀ آن بپردازند و معطل نگذارند. و معلوم است متدینین را شایسته هست نشر و ترویج این گونه مطبوعات را که بر عقاید ایمانی و اخلاق اسلامی می افزاید. این کتاب در سال 1380 ش با ویرایش جدید از طرف بنیاد ریحانه الرسول تجدید چاپ و منتشر گردیده است.» (کاظمینی،1392: 154_155)

کتابی که مبنای این پژوهش قرار دارد، بنا به شرحی که در وبسایت اینترنتی کتاب گیسوم (شبکۀ جامع کتاب گیسوم) ذکر شده است، با تیراژ 2000 نسخه، در 224 صفحه، به کوشش محمد کاظمینی و در انتشارات ریحانه الرسول یزد به چاپ رسیده است. (ر.ک: شبکۀ جامع کتاب گیسوم، صفحۀ کتاب ترجمۀ نماز، به کد: 1209502)

محتوای ارزشمند کتاب ترجمۀ نماز، در دو مقصد (اول و دوم)، در 224 صفحه تنظیم شده است. قبل از مقصد اول، هذا کتاب ترجمۀ الصلاه، فضیلت نماز، و مقدمه ذکر گردیده است و سپس مقصد اول و دوم با محتوای غنی و دسته بندی منظم بیان شده است. (ر.ک: فقیه خراسانی،1380: فهرست مطالب)

3.                 دیدگاه های تفسیری مولف ترجمۀ نماز

عارف پارسا و عالم ربانی، مرحوم آیت الله حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی، در لابلای کتاب ارزشمند ترجمۀ نماز، ذیل آیات قران کریم نکاتی تفسیری را بیان داشته اند که در این بخش از پژوهش به بررسی بعضی از آنها پرداخته می شود.

3_1: آیۀ 114 سورۀ هود

در سورۀ مبارکۀ هود آمده است: «وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَلِکَ ذِکْرَى لِلذَّاکِرِینَ» و نماز را در دو طرف (اول و آخر) روز به پا دار و نیز در ساعات آغازین شب، که البته حسنات و نکوکاریها، سیّئات و بدکاریها را نابود می‌سازد، این (نماز یا این سخن که حسنات شما سیّئات را محو می‌کند) یادآوریی است برای اهل ذکر و پندی بر مردم آگاه است. (هود، 114)

در تفسیر آیۀ فوق نوشته اند: «وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ: و بر پاى دارید نماز را با شرایط و ارکان در دو طرف روز. وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ‌: و در ساعات از شب که نزدیک به روز است. نزد ابن عباس و ابن زید مراد به نماز در دو طرف روز نماز صبح و مغرب، و مراد از بعضى ساعات شب نماز عشاء است و ترک ذکر ظهر و عصر، یا به جهت ظهور آن دو کأنّه فرموده نماز دو طرف روز با معروفه آن، یا مذکورند به تبع طرف اخیر، زیرا این دو بعد از زوال، پس اقرب به آنند. خداى تعالى فرمود «أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلى‌ غَسَقِ اللَّیْلِ» و دلوک شمس زوال او است و این قول مروى از حضرت باقر علیه السّلام باشد. مراد نماز دو طرف روز صبح و ظهر و عصر، و مراد زلف لیل نماز مغرب و عشا، زیرا طرف شی‌ء از شی‌ء باشد و نماز مغرب از روز نیست. بنابر آنکه عبارت باشد از طلوع فجر صادق تا ذهاب حمره مشرقیه، مراد دو طرف روز هر دو نصف روز است، پس نماز صبح در نصف اول و باقى در نصف آخر و مراد به «زلفا من اللّیل» طاعاتى که قرب به بعض از شب باشد یعنى نوافل شب. إِنَّ الْحَسَناتِ‌: بدرستى که نیکوئیها که نماز پنجگانه است. یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ‌: ببرد و محو کند بدیها را. در انوار فرموده در آیه دو قول است: یکى آنکه نماز واجبه لطف باشد در ترک سیئات چنانچه فرموده «انّ الصّلوة تنهى عن الفحشاء و المنکر» دوم- مکفر خطیئات است که از بنده واقع شده، حق تعالى به برکت نماز یومیه آنها را مؤاخذه نفرماید. ذلِکَ ذِکْرى‌ لِلذَّاکِرِینَ‌: آن امر به استقامت و اقامه نماز، پند و یادآورى است مر یادکنندگان و پندگیرندگان را، چه آن سبب ذکر الهى، و ذکر موجب دوام فیض رحمت سبحانى است حیث قال: فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ.» (حسینی شاه عبدالعظیمی،1363،ج6: 151)

مرحوم حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی نیز ذیل آیه نوشته اند: «به پا دار نماز را طرف اول روز، که نماز صبح است، و طرف آخر روز که بعد از ظهر تا غروب باشد، برای نماز شام و خفتن (به تعیین خود پیغمبر ص از جانب خدا) به تحقیق حسنات و کارهای خوب، می برد از آدمی تمام بدیهای او را. و این نماز است حقیقت یادآوری نسبت به آنها که طالب یاد خدا هستند، چون افعال و اقوال نماز به تمامی، وسیلۀ اظهار بندگی خود و تصدیق به خدایی خداست. و دوای هر بدی که از برای آدمی است، مرحمت های الهی است که خلاصۀ همه در نماز یاد می شود.» (فقیه خراسانی،1380: 12)

نکات مطرح شده در کتاب ترجمۀ نماز را می توان چنین خلاصه نمود:

1.                  اوقات نماز از سوی پیامبر گرامی اسلام (ص) تعیین شده است.

2.                  برای طالبان یاد خدا، بهترین وسیله نماز است.

3.                  نماز بهترین وسیلۀ اظهار بندگی و تصدیق خداست.

4.                  خلاصۀ همۀ مرحمت های الهی که از بین برندۀ بدی های آدمی است، در نماز می باشد.

3_2: آیۀ 45 سورۀ عنکبوت

در سورۀ عنکبوت آمده است: «وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ» نماز را (که بزرگ عبادت خداست) به جای آر، که همانا نماز است که (اهل نماز را) از هر کار زشت و منکر باز می‌دارد و همانا ذکر خدا بزرگتر (و برتر از حدّ اندیشه خلق) است، و خدا به هر چه (برای خشنودی او و به یاد او) کنید آگاه است. (عنکبوت، 45)

در تفسیر آیۀ فوق آمده است: «إِن‌َّ الصَّلاةَ تَنهی‌ عَن‌ِ الفَحشاءِ وَ المُنکَرِ فرق‌ ‌بین‌ فحشاء و منکر اینکه‌ فحشاء بمعنی‌ کارهای‌ زشت‌ ‌است‌ ‌حتی‌ ‌در‌ نزد مرتکب‌ ‌آن‌ مثل‌ زنا لواط کلمات‌ زشت‌ مادر فلان‌ خواهر فلان‌ و امثال‌ اینها ‌که‌ فرق‌ ‌است‌ ‌بین‌ فحش‌ و سب‌ و لذا زانیه‌ ‌را‌ فاحشه‌ میگویند و منکر مقابل‌ معروف‌ ‌است‌ فعل‌ قبیح‌ و قبایح‌ دو قسم‌ ‌است‌ قبایح‌ عقلیه‌ و شرعیه‌ و شامل‌ جمیع‌ معاصی‌ میشود و وجه‌ اینکه‌ نماز ناهی‌ ‌از‌ فحشاء و منکر ‌است‌ اینکه‌ ‌اگر‌ ‌با‌ توجه‌ بکلمات‌ نماز و افعال‌ ‌آن‌ و آداب‌ و شرائط ‌آن‌ بیشتر ‌باشد‌ جلوگیری‌ ‌آن‌ زیادتر میشود چنانچه‌ امروز بالحس‌ و العیان‌ مشاهده‌ میکنیم‌ ‌که‌ اهل‌ نماز ‌از‌ بسیاری‌ ‌از‌ منکرات‌ و فحشاء دوری‌ میکنند زنهای‌ ‌آنها‌ ‌با‌ حجاب‌ و عفت‌ و حیاء مردان‌ ‌آنها‌ ‌از‌ زنا و لواط و ساز و آواز و سینما شرب‌ و مجالس‌ فحشاء اجتناب‌ میکنند و تارکین‌ نماز ‌از‌ هیچگونه‌ فحشاء و منکرات‌ و معاصی‌ رو برگردان‌ نیستند و باک‌ ندارند مگر اینکه‌ مانعی‌ جلوگیر ‌آنها‌ ‌باشد‌ و ‌اینکه‌ معنی‌ بسیار واضح‌ و روشن‌ ‌است‌ و احتیاج‌ بتوجیهات‌ مفسرین‌ نداریم‌. وَ لَذِکرُ اللّه‌ِ أَکبَرُ ‌اینکه‌ جمله‌ ‌را‌ دو نحوه‌ تفسیر میتوان‌ کرد یکی‌ اینکه‌ فائده‌ بزرگ‌ نماز اینست‌ ‌که‌ انسان‌ ‌را‌ بیاد ‌خدا‌ میاندازد ‌که‌ غرض‌ ‌از‌ جعل‌ نماز همین‌ ‌است‌ چنانچه‌ میفرماید وَ أَقِم‌ِ الصَّلاةَ لِذِکرِی‌ (طه‌ ‌آیه‌ 14) دیگر آنکه‌ بیاد ‌خدا‌ بودن‌ و اشتغال‌ بذکر ‌از‌ بسیاری‌ ‌از‌ معاصی‌ انسان‌ ‌را‌ بیشتر ‌از‌ نماز حفظ میکند زبانی‌ ‌که‌ بذکر ‌خدا‌ ‌باشد‌ غیبت‌ و تهمت‌ و بهتان‌ و فحش‌ و کلمات‌ زشت‌ ‌از‌ ‌او‌ صادر نمیشود و ‌اگر‌ بیاد ‌خدا‌ ‌باشد‌ غفلت‌ نمیکند و رو بمعاصی‌ نمیرود.» (طیب،1378،ج14: 332)

در کتاب ترجمۀ نماز می خوانیم: «به پا دار (ای رسول گرامی ص) نماز را. به تحقیق نماز باز می دارد نماز گزار را از کارهای زشت و ناپسند؛ یعنی واعظ داخلی است. و فایدۀ دوم نماز (که یاد خداست و ثمره اش یاد خداست بنده را) بزرگتر است، زیرا که یاد خدا بنده را بنده نوازی خداست؛ و آن بالاتر و بهتر است از آنچه مخلوق بتواند بفهمد.» (فقیه خراسانی،1380: 13)

نکات مطرح شده توسط آیت الله حاج غلامرضا فقیه خراسانی را می توان چنین خلاصه نمود:

1.                  نماز یاد یاد کردن خداست توسط نمازگزار.

2.                  نماز یاد کردن خدا در حقیقت بنده نوازی خداست که توفیق از سوی اوست.

3.                  نماز، نمازگزار را از کارهای زشت و ناپسند وا می دارد.

3_3: آیۀ 15 سورۀ فاطر

در سورۀ مبارکۀ فاطر می خوانیم: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ» ای مردم، شما همه به خدا فقیر و محتاجید و تنها خداست که بی‌نیاز و غنیّ بالذّات و ستوده صفات است. (فاطر، 15)

در تفسیر این آیه آمده است: «بی‌نیاز حقیقی و قائم بالذات در تمام عالم هستی یکی است و او خدا است، همه انسانها بلکه همه موجودات سر تا پا نیازمند و فقر و وابسته به آن وجود مستقل که اگر لحظه‌ای ارتباطشان قطع شود هیچند و پوچ. این ما هستیم که از طریق عبادت و اطاعت او، راه تکامل را می‌پیماییم و به آن مبدأ بی‌پایان فیض در پرتو عبودیتش لحظه به لحظه نزدیکتر می‌شویم. بنابر این او هم «غنی» است و هم «حمید» یعنی در عین بی‌نیازی آنقدر بخشنده و مهربان است که شایسته هر گونه حمد و سپاسگزاری است.» (مکارم شیرازی،1386،ج4: 65)

مرحوم حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی نیز ذیل آیه آورده اند: «ای آدمیان، شمایید همان حاجتمندان به ذات اقدسی که دارای همۀ خوبی هاست، نه غیر شما. این معنی نشان می دهد که شما آدمیان محتاج به تمام اسمای حسنا و صفات علیا هستید و هیچ ندارید از خودتان و برای فرار از انواع فقر به سوی انواع فیض الاهی چاره ای ندارید مگر پناه بردن به خدا، به این که تمام خواهش های خود را برگردانید به مشیت و خواست حق. پس روح الاهی و قدسی لازم است در این قسم مخلوق باشد یا به افاضه از حق بی واسطۀ بشر یا به واسطۀ آن کسی که خدا این روح قدسی را به او داده و نشانه ای که دیگران یقین کنند که روح قدسی که علمش خدایی، و خواست (و نه خواستش) خدایی است به او داده شده تا در حق دیگران کم لطفی نشده باشد. و آن کسی که دارای این رتبۀ عالیه است، پیغمبر خداست. و نشانه ای که نشان دهد به دیگران که علمش خدایی و امر و نهیش خدایی است معجزۀ آن پیغمبر است.» (فقیه خراسانی،1380: 18_19)

برخی از نکات مطرح شده در کتاب ترجمۀ نماز را می توان چنین خلاصه نمود:

1.                  حاجتمندی به خدا مرتبه ای است که از میان موجودات، تنها لایق آدمیان است.

2.                  انسان محتاج تمام اسمای حسنا و صفات علیاست.

3.                  برای رهایی از فقر مادی و معنوی، باید به سوی فیض الهی پناه برد.

4.                  پیغمبر اکرم (ص) در میان انسان ها، بالاترین جایگاه را نزد خدای متعال دارد.

5.                  قران کریم (معجزۀ پیامبر گرامی اسلام ص) نشان می دهد علم و امر و نهی ایشان خدایی است.

3_4: آیۀ 152 سورۀ بقره

در سورۀ مبارکۀ بقره می خوانیم: «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَاشْکُرُوا لِی وَلَا تَکْفُرُونِ» پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و شکر نعمت من به جای آرید و کفران نعمت من نکنید. (بقره، 152)

در تفسیر این آیه آمده است: « یاد کن تا ترا یاد کنم. مگر یاد کردن ما چه ارزشى دارد؟ مگر نه این است که یاد کردن ما نیز خود توفیقى از سوى اوست؟ یاد کردن خدا تنها با زبان نیست، با دل و جان باید خدا را یاد کرد. یاد خدا هنگام گناه و دست کشیدن از آن، یاد واقعى است. و شاید بهترین نوع یاد کردن خداوند، نماز است که فرمود: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی» (طه، 14) با اینکه شکر، یکى از مصادیق ذکر خداست، ولى نام آن جداگانه در کنار ذکر آمده و این نشانه‌ى اهمیّت شکر، به عنوان مصداق بارز ذکر است. خداوند، با انسان داد وستد مى‌کند و هیچ‌کارى از انسان را بى‌بهره نمى‌گذارد: «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ»، «أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ» (بقره، 40) «فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ» (مجادله، 11)» (قرائتی،1383،ج1: 235)

مرحوم آیت الله حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی نیز ذیل آیه نوشته اند: «مرا یاد کنید شما بندگان تا من هم شما را یاد کنم؛ و متعارف است در میان بشر که یاد کردن فقیر غنی را، رفتن به سوی اوست؛ و یاد کردن غنی فقیر را، چارۀ فقر اوست؛ و راهی نیست به سوی خدا جز اطاعت و بندگی و پیروی پیغمبر (ص) و ائمه هدی صلوات الله علیهم.» (فقیه خراسانی،1380: 24)

خلاصۀ نکات مطرح شده در کتاب ترجمۀ نماز چنین است:

1.                  یاد کردن خدا توسط بنده، مترادف می شود با یاد کردن خدا بنده را.

2.                  یاد کردن غنی توسط فقیر، رفتن به سوی اوست.

3.                  یاد کردن فقیر توسط غنی، چارۀ فقر فقیر است.

4.                  راهی به سوی خدا نیست جز بندگی و اطاعت و پیروی از پیامبر (ص) و ائمه (ع).

3_5: آیات سورۀ مبارکۀ قدر

در سورۀ مبارکۀ قدر می خوانیم: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَمَا أَدْرَاکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ.» ما این قرآن عظیم الشأن را در شب قدر نازل کردیم. و چه تو را به عظمت این شب قدر آگاه تواند کرد؟ شب قدر از هزار ماه بهتر و بالاتر است. در این شب فرشتگان و روح (یعنی جبرئیل) به اذن خدا (بر مقام ولایت نبی و امام عصر علیه السّلام) از هر فرمان و دستور الهی نازل می‌شوند (و سرنوشت و مقدرات خلق را نازل می‌گردانند). این شب (رحمت و) سلامت و تهنیت است تا صبحگاه. (قدر، 1_5)

دربارۀ فضیلت سورۀ مبارکۀ قدر، که نود و هفتمین سوره از قران کریم و مکی است روایات متعددی وارد شده است. از امام باقر (ع) روایت شده است هر کس سوره انا انزلناه را با صدای بلند بخواند مانند آن است که شمشیر خود را در راه خداوند عزو جل کشیده است (جنگ می کند). و هر کس این سوره را آهسته قرائت نماید مانند آن است که در راه خدا در خون خود آغشته شده است. و هر کس این سوره را ده بار بخواند خداوند گناهان او را می زداید و محو می کند. (کلینی،1365،ج2: 454)

امام صادق (ع) می فرمایند: هر کس این سوره را در هر نماز واجب بخواند او را صدا زننده ای از جانب خداوند صدا می زند که ای بنده خدا! بخشید خداوند بر تو گناهان گذشته را، پس از سر بگیر عمل خود را. (موسوی،1376: 17) از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نقل شده است: هر که این سوره را بخواند به او از ثواب کسی که ماه رمضان را روزه گرفته است و شب قدر را شب زنده داری کرده است داده می شود. (همان) از حضرت رضا (ع) نقل شده است: هر که نزد قبر برادر مؤمن خود از هر جانب که بگذارد دست خود را، هفت بار انا انزلناه را بخواند از ترس بیم بزرگ و ترس روز قیامت در امان خواهد بود. (همان: 18) امیرمؤمنان (ع) نیز می فرمایند: هر کس قرائت کند سوره قل هوالله را و انا انزلناه را پیش از آنکه خورشید طلوع کند رو نمی آورد و نمی رسد او را در آنروز گناهی، گرچه ابلیس و شیطان تلاش نماید.» (همان)

در کتاب ارزشمند ترجمۀ نماز نیز شرح مبسوطی ذیل آیات این سوره بیان شده است. ذیل آیۀ نخست این سوره آمده است: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ؛ یعنی به تحقیق در عالم ناسوت (که پست ترین از عوالم در خلقت اولیه و این عالم آدم خاکی پر حاجت کم طاقت است) آوردیم از عالم علوی ربوبی آن علم لازم برای خلاصی آدم از تمامی حاجت و ذلت را؛ و آن، قران است که بهتر کتابی است از خدا برای آدم در شب قدر.» (فقیه خراسانی،1380: 172)

ذیل آیۀ دوم آمده است: «وَمَا أَدْرَاکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ یعنی و عجب چیزی تو را دانا کرد تا بدانی شب قدر چیست. بدان که تعجب کردن خدا را از دانستن پیغمبر (ص) که چه چیز است شب قدر، اشاره است به این که عظمت این شب از عمر پیغمبر (ص) که خدا او را عالم به قران نمود در این شب، دانستن این عظمت جای تعجب است به تعجبی که نمی شود شرح داد برای مخلوق. (همان: 172_173)

ذیل آیۀ سوم نیز آمده است: «لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ یعنی شب قدر بهتر است از هزار ماه، یعنی عبادت در آن شب افضل است از عبادت در هزار ماه که زمان سلطنت بنی امیه است. و در حدیث چگونگی نزول آیۀ مرقومه به این عبارت است که عبادت در شب قدر برای مومن حقیقی بهتر است از عبادت در هزار ماهی که سلطنت می کنند در آن هزار ماه بنوامیه با نداشتن آنها شب قدر، چون که منکر شب قدر شدند به انکار ولایت.» (همان: 173)

و ذیل آیۀ چهارم این سورۀ مبارکه نیز آمده است: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ یعنی فرود می آیند از عالم بالای ملکوتی به عالم پایین ناسوتی (که زمین است) ملائکه و روح در این شب قدر به اذن پروردگارشان و برای ولی عصر (عج) خبر می دهتد از آنچه واقع می شود تا سال دیگر شب قدر.» (همان: 173)

ذیل آیۀ آخر این سوره نیز می خوانیم: «سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ یعنی سلام است این شب تا طلوع فجر، و مقصود از سلام بودن شب قدر این است که ملائکه سلام می کنند بر ولی عصر (عج) وقتی که در شب قدر نازل می شوند.

برخی از نکات مطرح شده توسط حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی عبارتند از:

1.                  عالم ناسوت از پست ترین عوالم خلقت است.

2.                  قران راه نجات و رهایی از ذلت و دستیابی به حاجات است.

3.                  شب قدر عظمتی سترگ دارد که حضرت رسول (ص) از دانستن عظمت آن تعجب کردند.

4.                  شب قدر برتر است از هزار ماه.

5.                  عبادت در شب قدر برای مومن بهتر است از عبادت در هزار ماهی که در سلطنت باشد.

6.                   منکران ولایت، در حقیقت منکران شب قدر و قرآن هستند.

7.                  ملائکه در شب قدر به حضرت ولی عصر (عج) تا طلوع فجر سلام می کنند.

نتیجه گیری

در این مقاله، دیدگاه تفسیری مولف کتاب ترجمۀ نماز مورد بررسی قرار گرفت. مرحوم آیت الله حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی در این کتاب ارزشمند، پس از ذکر بعضی از آیات قران کریم، علاوه بر ترجمۀ آیات نکات دیگری نیز مطرح کرده اند که به لحاظ تفسیری قابل تأمل است. بعضی از این موارد به این شرح است: اوقات نماز از سوی پیامبر گرامی اسلام (ص) تعیین شده و نماز بهترین وسیله برای یاد خدا و اظهار بندگی و تصدیق خداست. خلاصۀ همۀ مرحمت های الهی که از بین برندۀ بدی های آدمی است در نماز است. نماز علاوه بر آنکه یاد کردن خدا توسط نمازگزار است، بنده نوازی از سوی خدا نیز می باشد و در حقیقت، نماز محبتی دوسویه است. حاجتمندی به خدا مرتبه ای است که تنها به انسان تعلق دارد و این انسان است که محتاج تمام اسمای حسنا و صفات علیاست. برای رهایی از فقر مادی و معنوی باید به سوی فیض الهی پناه برد و یکی از منابع فیض الهی نماز است. یاد کردن خدا توسط بنده، مترادف می شود با یاد کردن خدای متعال که نتیجۀ آن، رهایی از فقر معنوی است. شب قدر عظمتی دارد که عبادت مومن در آن شب، برابر است با عبادت او در هزار ماهی که در سلطنت باشد و منکران ولایت، در حقیقت منکران قران و شب قدر نیز هستند.

منابع:

1.                  قران کریم. (ترجمۀ مرحوم استاد مهدی الهی قمشه ای)

2.                  ادهم نژاد، محمد تقی، (1388)، «فقیه خراسانی اسوۀ تقوا و تبلیغ»، مجلۀ مبلغان، شمارۀ 113، صص: 124_138

3.                  حسینی شاه عبدالعظمیمی، حسین، (1363)، تفسیر اثنی عشری، تهران: انتشارات میقات

4.                  سایت کنگرۀ ملی بزرگداشت آیت الله حاج شیخ غلامرضا یزدی، «دربارۀ حاج شیخ غلامرضا یزدی»، [hajsheykhgholamreza.ir]، تاریخ مشاهده: 8/9/1396

5.                  شبکۀ جامع کتاب گیسوم، صفحۀ کتاب ترجمۀ نماز، کد: 1209502، [www.gisoom.com]، تاریخ مشاهده: 8/9/1396

6.                   طباطبایی، سید محمد حسین، (1377)، تفسیر المیزان، ترجمۀ سید محمد باقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم

7.                  طیب، سید عبدالحسین، (1378)، اطیب البیان فی تفسیر القران، تهران: انتشارات اسلام

8.                  فقیه خراسانی، غلامرضا، (1380)، ترجمۀ نماز، به کوشش میرزا محمد کاظمینی، یزد: بنیاد فرهنگی پژوهشی ریحانه الرسول

9.                  قرائتی، محسن، (1383)، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس هایی از قران

10.              کاظمینی، میرزا محمد، (1391)، پناه مردم (در احوالات و کرامات آیت الله حاج شیخ غلامرضا یزدی)، یزد: اندیشمندان یزد

11.              کاظمینی، میرزا محمد، (1392)، تندیس پارسایی (نانوشته هایی از زندگی و مکارم اخلاقی حضرت آیت الله حاج شیخ غلامرضا یزدی)، قم: صحیفۀ خرد

12.              کلینی، محمد بن یعقوب، (1365)، اصول الکافی، ترجمه و شرح هاشم رسولی و جواد مصطفوی، تهران: کتابفروشی علمیه اسلامیه

13.              کمالی دزفولی، علی، (1370)، شناخت قران، تهران: نشر اسوه

14.              مکارم شیرازی، ناصر، و همکاران، (1386)، برگزیدۀ تفسیر نمونه، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه

15.              موسوی، سید محمد باقر، (1376)، سوره قدر جلوه گاه ولایت، ناشر: مولف (محمد باقر موسوی)