مقاله ششم: مفاهیم و مضامین قرآنی در اشعار ریاضی یزدی

دکتر مجتبی محمدی مزرعه شاهی

مریم لندرانی

هاجر جهاندیده 

 چکیده  

بررسی جوانب مختلف آثار به جای مانده از علما و فضلا، سبب روشنتر شدن محتوا گردیده، نقاط ضعف و قوت را شناسانده و بهره برداری از آن اثر را آسانتر، هدفمندتر و سودمند‌تر می نماید. پرداختن به مجموعه اشعار نیز در میان سایر آثار، از اهمیت والایی برخوردار بوده و می تواند وسیله ای ارزنده برای نشر معارف الهی باشد. دیوان ریاضی یزدی به عنوان مجموعه‌ای از اشعار یک شاعر معتقد و متعهد، قابلیت بررسی از جنبه های مختلف را دارد. ایشان در سروده های خود از مفاهیم قرآنی به وفور سود برده و بیان خود را غنا بخشیده است؛ در این نوشته تلاش شده است به روش توصیفی، جلوه ای از آیات نورانی قرآن کریم، در شعر این شاعر خوش ذوق و اهل ایمان نمایش داده شود. ریاضی یزدی شاعر معاصر و به‌نام، از اهالی یزد می باشد. دیوان ریاضی یزدی از 5 بخش تشکیل یافته است. در قسمی از بخش قصیده‌ها مفاهیمی قرآنی همچون، طور سینا، نور، روح القدس، حور، جنات، فرقان و... را استفاده نموده و در قالب تشبیه و امثال آن از شخصیتهای قرآنی همچون موسی و عیسی و داود و جبرئیل و لقمان و... یاد می کند. مضامین قرآنی چون معراج، حکمت، رنگ الهی و معجزاتی چون ید بیضاء و شفای بیماران توسط حضرت عیسی علیه السلام، و بسیاری از دیگر معانی قرآنی خمیره اصلی اشعار ریاضی را تشکیل داده است.

مقدمه:

شعر از جمله لطیف ترین گفتار می باشد که روح را جلا داده و برترین مفاهیم را در نهاد انسان آبیاری می نماید. سخن منظوم یک ابزار قوی در القاء پیام و نهادینه کردن مفاهیم می باشد که اگر در مسیر حق مورد استفاده قرار گیرد از ارج والایی برخوردار گشته و ارزش ثبت، نگارش، تحلیل و انتقال و عرضه را می یابد. به همین سبب قلم شاعران معتقد گاه از شمشیر سرداران مجاهد کارسازتر بوده موجب تنویر اذهان و تسخیر قلوب می گردد.

شاعران فارسی زبان از سده های سوم و چهارم وارد میدان شده و با اشعار مفهومی و متعهدانه در راه تبلیغ آیین الهی و نشر ادب متعالی کوشش نمودند. (آصفی، 1377ش، ص15) اشعار شاعر ارجمند جناب ریاضی یزدی نیز از جمله اشعار آیینی و حق گرا می باشد که به مفاهیم قرآنی مزین شده و نمایی از اعتقادات و باورهای دینی شاعر را متبلور می سازد. وی در اشعار خود به شیوه های مختلف و مرسوم در فن شعر، مضمونهای قرآنی را تجلی داده است. در دیوان وی نمی توان شعری را دید که به مفهومی از آیات، به طور آشکار یا پنهان اشاره نداشته باشد؛ ولی به استناد بررسی های انجام یافته، نوشته ای که، از منظر قرآنی بودن، اشعار دیوان ریاضی را مورد توجه قرار داده باشد یافت نشد.

به همین سبب بررسی این مفاهیم و ارائه نمایی از آیات و مضامین قرآنی از اهمیت برخوردار بوده و سبب ارزش نهادن به تلاش این شاعر و معرفی وی به جامعه، به عنوان یک شاعر قرآنی شده، جویندگان اشعاری با مفاهیم دینی را به شعرهای وی رهنمون می سازد.

در بخش اصلی دیوان ریاضی، اشعار در پنج فصل گردآوری شده است؛ به جهت رعایت محدوده مقال، در این نوشته فقط به شواهد قرآنی قسمتی از بخش دوم دیوان وی، به نام «قصیده ها»، پرداخته شده است.

زندگی ریاضی یزدی:

سید محمد علی ریاضی یزدی در سال 1290 خورشیدی در یزد متولد شد و نام پدر وی ابراهیم بود. او نواده عارف بزرگ «ریاض الدین» بود و نام ریاضی را از او به ارث برده است. محمد علی دوران کودکی خود را در یزد به تحصیل دروس ابتدایی نظام قدیم، مشغول بود و در هفده سالگی به اصفهان و بعد به تهران سفر کرده و از دانشگاه «معقول و منقول» لیسانس گرفت. وی سپس دوره علوم تربیتی را گذراند. ریاضی بیشتر عمر خود را در دانشگاه پزشکی مشغول خدمت بود.

ایشان در زبان فارسی و عربی از تبحر برخوردار بوده و ذهنی فوق العاده در سرودن شعر در قالبهای مختلف داشت ولی مثنوی های او از لطافت بیشتری برخودار هست. وی فردی متواضع، بذله گو و مردم‌دار بود. بخشندگی، خوش‌رفتاری، جوانمردی و پیراستگی وی از رذایل اخلاقی، سبب محبوبیت او در بین مردم بود. ریاضی خادم افتخاری و ملک الشعرای بارگاه حضرت معصومه سلام الله علیها بود. او به «شاعر آل الله» شهرت داشت. وارسته شادروان در تاریخ 29/12/1360 وفات یافت. (ر.ک: آصفی، 1377ش، ص16-25)

دیوان ریاضی یزدی:

جناب ریاضی در زمان حیات خود هیچ مجموعه و اثری از اشعار خود را جمع و تألیف ننموده است و دیوان حاضر در 519 صفحه، به اهتمام آقای مهدی آصفی و به کمک آقای حسن اسدی گردآوری شده است. انجام تصحیحات، نوشتن مقدمه ها و ارائه زندگی نامه ای از ریاضی یزدی، توسط آقای حسین آهی صورت گرفته است. این مجموعه بعد از وفات وی، با مراجعه به نشریات و جراید مختلف و گِردهم‌‌‌آوری اشعار، در سال 1377 به چاپ رسیده است. فهرست این دیوان در آخر کتاب، از ص 511 تا 518 قرار داشته و در صفحه 519 به ذکر اشکالات چاپی و تایپی اختصاص یافته و به دیوان ملحق شده است.

محمد علی ریاضی یزدی با مطالعه ای که در آثار نویسندگان و شاعران غربی و عرب زبان داشته، تأثیراتی را از آنان برگرفته و در برخی سروده هایش جای پای این افکار و ادبیات قابل شناسایی و تطبیق می باشد. وی در اشعار خود از زبانی لطیف و ساده استفاده نموده است. حسین آهی مصحح دیوان درباره سروده های ریاضی می گوید: «شعر ریاضی محض سادگی و سادگی محض به شمار می آید.» (آصفی، 1377ش، ص33)

بیشتر اشعار وی در توحید و مدح اهل بیت علیهم السلام سروده شده است. این سروده ها در پنج بخش با عناوین «غزل ها»، «قصیده ها»، «منظومه ها و مثنوی ها»، «قطعه ها» و «دوستانه ها» تنظیم شده است. از عناوین می‌توان پی برد که وی در شعر، از قالبهای گوناگون استفاده نموده است. تنوع مسائل طرح شده در سروده های وی نیز قابل توجه می باشد.

شیوه‌ها و گونه‌های اثرپذیری از قرآن و حدیث:

1- اثر پذیری واژگانی:

شاعر در به کارگیری پاره‌ای از واژه‌ها و ترکیب‌ها وام‌دار قرآن و حدیث است. یعنی واژه‌ها و ترکیب‌هایی را در شعر خویش می‌آورد که ریشه قرآنی و حدیثی دارند.

2- اقتباس و تضمین (اثر پذیری گزاره‌ای):

در این شیوه، گوینده گزاره‌ای یعنی عبارتی قرآنی یا روایی را با همان ساختار عربی بی‌هیچ گونه تغییر و دگرگونی یا با اندک تغییری که در تنگنای وزن و قافیه از آن گریز و گزیری نیست در سخن خود جای می‌دهد.

3- اثرپذیری گزارشی:

گوینده مضمون آیه یا حدیثی را به دو شیوه ترجمه یا تفسیر به پارسی گزارش می‌کند.

4- اثرپذیری الهامی ـ بنیادی:

گوینده مایه و پایه سخن خویش را از آیه یا حدیثی الهام می‌گیرد و سروده خویش را بر آن نکته‌ی الهام گرفته بنیاد می‌نهد.

5- اثرپذیری تلمیحی:

گوینده سخن خویش را مانند اثرپذیری الهامی ـ بنیادی بر پایه‌ی نکته‌ای قرآنی یا روایی بنا می‌نهد اما به عمد آن را با نشانه و اشاره‌ای همراه می‌سازد.

6- اثرپذیری تأویلی:

شاعر تأویل آیه یا حدیثی را دست مایه‌ی سروده‌ی خویش می‌سازد.

7- اثرپذیری تطبیقی:

گوینده آیه یا حدیثی را بر موردی ویژه که به ظاهر چندان با هم پیوندی ندارند، تطبیق می‌دهد؛ بی‌آن که معنی ظاهری و اصلی آن را نقد و رد یا تأویل و توجیه کند.

8- اثرپذیری تصویری:

در این شیوه اثرپذیری، شاعر تصویر شعر خویش را از قرآن و حدیث به وام می‌گیرد. در اثرپذیری تصویری شاعر تشبیه، استعاره یا مجازی را که در آیه یا حدیثی آمده مستقیم یا غیر مستقیم در همان حال و هوا یا در حال و هوایی دیگر باز می‌سراید.

9- اثرپذیری ساختاری ـ سبکی:

در این شیوه، سخنور ساختاری قرآنی یا حدیثی را چونان نمونه و سرمشقی پیش چشم می‌گیرد و سخن خویش را در ساخت و بافتی می‌پردازد که با آن هم‌خوان و هم‌سان باشد.

10- اثرپذیری شیوه‌ای:

در این گونه اثرپذیری سخنور یکی از شیوه‌های بیانی ـ بلاغی قرآن یا حدیث را بر می‌گیرد و سخن خویش را بدان شیوه پی می‌ریزد. (ر.ک: محمودی اردکانی، جواد، مقاله «مضامین قرآنی در اشعار بهجتی اردکانی» مجموعه مقالات همایش مشاهیر قرآنی یزد.)

شیوه بررسی مضامین قرآنی:

در جای جای اشعار ریاضی یزدی که در دیوان او گرد آوری شده است، می توان نور قرآن کریم را مشاهده کرد. شاید نتوان آیات را به صورت متن اصلی آیه، در اشعار وی دید ولی مضامین قرآنی در دیوان وی موج می زند. قسمت «قصیده ها» نیز به عنوان فصل دوم، دارای مفاهیمی از قرآن مبین بوده و مشتمل بر 24 قطعه شعر می باشد. گوشه ای از مضامین موجود در پنج شعر اول این فصل، به ترتیب دیوان، مورد بررسی قرار می گیرد.

هر یک از اشعار از بیت اول بررسی می شود و هر بیتی که دارای مضمون، مفهوم، واژه، تضمین و اشاره قرآنی باشد، همراه با شماره بیت ذکر شده و آیه مربوطه در ذیل آن قرار می گیرد و ارتباط موجود واکاوی و تبیین می گردد. جهت روشنتر شدن اتصال بیت با آیه، ترجمه آیه قید شده و در ابتدای بررسی هر شعر، تعداد ابیات و موضوع آن درج می شود.

شعر اول: مسجد دانشگاه تهران

این شعر درباره مسجد دانشگاه تهران سروده شده است و 30 بیت دارد.

بیت 2) وادی قدس ایمن و طور تجلی است *** موسی در این مکان مقدس برهنه پاست

«... فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوى»‏ (طه، 12) «... پاى‏پوش خویش بیرون آور که تو در وادى مقدس طُوى‏ هستى.»

این بیت دارای واژه های قرآنی همچون «طور»، «تجلی» و «موسی» می باشد که همه این مفاهیم و واژها ها در آیه 12 به طور زیبایی تبیین شده است؛ چنانکه پای برهنه حضرت موسی در وادی طور، دلیل بر قداست این سرزمین می باشد، مسجد دانشگاه نیز به وادی مقدس طور تشبیه شده است و از دیدگاه این شاعر قرآنی قداستی چون طور سینا دارد.

بیت 3) جای عروج روح به عرش حقایق است *** اینجا بسای جبهه که معراج انبیاست

«سُبْحانَ الَّذِی أَسْرى‏ بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا ...» (اسراء، 1) «منزّه است آن خدایى‏ که بنده‏اش را شبانگاهى از مسجد الحرام به سوى مسجد الأقصى که پیرامون آن را برکت داده‏ایم سیر داد، تا از نشانه‏هاى خود به او بنمایانیم، ...»

«عروج» از جمله مفاهیم قرآنی هست که در آیه 1 سوره اسراء، بر مصداق اتم آن، معراج حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله انطباق داده شده است. در بیت بالا در قالب تشبیه، مسجد دانشگاه به مسجد الحرام تشبیه شده و از این مضمون قرآنی جهت نشان دادن اهمیت مکان استفاده شده است. در حقیقت شاعر نماز را عروج روح می داند و مسجد دانشگاه به دلیل قداست و ارزش آن، محل این عروج می باشد.

بیت 4) رنگ نماز را که به روح تو می زنند *** رنگ خدایی است که بالای رنگهاست

«صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً ...»‏ (بقره، 138) «این است رنگ الهى و کیست خوش‏نگارتر از خدا؟ ...»

رنگ نماز به خدا نسبت داده شده است تلمیحی به آیه 138 سوره بقره دارد. عبارت «بالای رنگهاست» به زیبایی به «أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً» مطابقت دارد.

بیت 9 و10) چون کائنات رشحه ای از فیض ذات اوست * و آنجا که نیست پرتوی از نور او کجاست؟

                 زو کاروان شب رو افلاک غرق نور *** و او ماه پر تلالو و خوشید، پر ضیاء

«اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْض»‏ (نور، 35) «خدا نور آسمانها و زمین است.»

آیه 35 سوره نور بر نور بودن خداوند دلالت دارد. این دو بیت این مفهوم انتقال داده شده است چنان که گویی ترجمه و تفسیر آیه هست.

بیت 17) در این مدار گردش گردون نگاه کن *** یک خط خلاف حکمت و ینقطه نابجاست؟

«الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً ما تَرى‏ فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرى‏ مِنْ فُطُور» (ملک، 3) «همان که هفت آسمان را طبقه طبقه بیافرید. در آفرینشِ آن خداى‏ بخشایشگر هیچ گونه اختلاف و تفاوتى‏ نمى‏بینى. باز بنگر، آیا خلل و نقصانى‏ مى‏بینى.»

این بیت به خلقت حکیمانه جهان اشاره دارد که هیچ مخلوقی بدون حکمت و عبث و بیهوده خلق نشده است، این مفهوم در آیه 3 سوره ملک آمده است و اشاره بیت به این آیه می باشد.

شعر دوم: سلمان پارسی

شعر درباره سلمان فارسی می باشد و 58 بیت دارد.

بیت 6) روح القدس دمیده در دم او *** نفخه غیب و روح رحمانی

«إِذْ أَیَّدْتُکَ بِرُوحِ الْقُدُسِ» (مائده، 110) «آن گاه که تو را به روح القدس تأیید کرد.» «وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی»‏ (حجر، 29) «و از روح خود در آن دمیدم.»

روح القدس، نفخه، روح رحمانی از جمله واژه های قرآنی است که در این بیت آمده است، مفهوم تأیید حضرت عیسی به روح القدس را بیان نموده است و با ایهام به شفای بیماران توسط ایشان نیز اشاره دارد.

بیت 7) چه کند پیش حکمتش لقمان *** جز نوآموزی دبستانی

«وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ ...» (لقمان، 12) «و به راستى، لقمان را حکمت دادیم ...»

این بیت به روش مبالغه حکمت را به سلمان فارسی نسبت می دهد. حکمت از نعمات ارزشمند الهی هست که به بندگان خاص، از طرف خداوند عنایت می شود. در قرآن به حکمت حضرت لقمان تصریح شده و در یکی از سوره ها گوشه ای از ادراکات حکیمانه وی به نمایش گذاشته شده است. در این بیت زیبا، سلمان فارسی آنقدر از لحاظ حکمت در مرتبه بالایی قرار دارد که لقمان که خود نماد حکمت الهی هست، نزد او باید شاگردی کند.

بیت 27) حق و باطل جدا سازد *** نور وحی و فروغ فرقانی

«تَبارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى‏ عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیرا» (فرقان، 1) «بزرگ و خجسته‏ است کسى که بر بنده خود، فرقان کتاب جداسازنده حق از باطل‏ را نازل فرمود، تا براى جهانیان هشداردهنده‏اى باش.»

یکی از نام های قرآن کریم، فرقان است که به معنای جداکننده حق و باطل است. این بیت به این نام قرآن اشاره دارد که بار شش بار در قرآن آمده است و یکی از سوره های قرآن نیز بدین نام است. یکی از این آیات، آیه 1 سوره فرقان می باشد.

بیت 38 و 39) تیفسون مرکزی که دیده به چشم *** تاج شهنشهان ساسانی

                   حاکم اما چو مور افتاده *** با دو صد حشمت سلیمانی

«حَتَّى إِذا أَتَوْا عَلى‏ وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُون»‏ (نمل، 18) «تا آن گاه که به وادى مورچگان رسیدند. مورچه‏اى به زبان خویش‏ گفت: اى مورچگان، به خانه‏هایتان داخل شوید، مبادا سلیمان و سپاهیانش ندیده و ندانسته، شما را پایمال کنند.»

این بیت اشاره به داستان حضرت سلیمان و مورچه دارد که در آیه 18 سوره نمل آمده است. در برخی تفاسیر از جمله تفسیر فخر رازی آمده است: «به آنها گفتم که به خانه هاشان بروند تا این همه نعمتى را که خدا به تو داده نبینند و به کفران نعمت هاى الهى مبتلا نشوند.»[1] و شاعر با توجه به این مضمون بزرگی و جلال و شکوه پادشاهان را کوچک جلوه می دهد.

شعر سوم: پرده دل

پرده دل در سوگ امام رضا علیه السلام سروده شده است و 12 بیت دارد.

بیت 9) نور خدا که روشن از طور طوس بدی *** خاکم به سر که در خاک شدی

«وَ نادَیْناهُ مِنْ جانِبِ الطُّورِ الْأَیْمَنِ وَ قَرَّبْناهُ نَجِیًّا» (مریم، 52) «و از جانب راست طور، او را ندا دادیم، و در حالى که با وى راز گفتیم او را به خود نزدیک ساختی.»

واژه طور یک واژه قرآنی است که در آیات مربوط به حضرت موسی علیه السلام آمده است و شاعر در این بیت امام رضا علیه السلام را به نور خدا و سرزمین طوس را به وادی طور تشبیه می کند و  اشاره ای به زمان شهادت ایشان دارد.

شعر چهارم: همایون میلاد

شعر همایون میلاد، برای ولادت امام حسین علیه السلام سروده شده است و 20 بیت دارد.

بیت 3) کف زنان پرده نشینان حریم ملکوت *** دف زنان حور و چراغان همه جنات و قصور

«حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیام‏» (الرحمن، 72) «حورانى پرده‏نشین در دل‏ خیمه‏ها.»

«إنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُون»‏ (حجر، 45) «بى‏گمان، پرهیزگاران در باغها و چشمه‏سارانند.» «فَسُبْحانَ الَّذِی بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُون»‏ (یس، 83) «پس شکوهمند و پاک است آن کسى که ملکوت هر چیزى در دست اوست، و به سوى اوست که بازگردانیده مى‏شوید.»

پرده نشینان (مقصورات)، حور، جنات از توصیفات خداوند از بهشت است که محمدعلی ریاضی این توصیفات را برای وصف شادی از تولد امام حسین علیه السلام به کار می برد.

بیت 7) آمد آن شاه فلک جاه سلیمان درگاه *** که بود خادم او ماه فلک؛ ماهی و هور

«وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ وَ أَسَلْنا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ مَنْ یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِیرِ» (سباء، 12) و باد را براى سلیمان رام کردیم که رفتن آن بامداد، یک ماه، و آمدنش شبانگاه، یک ماه راه‏ بود، و معدن مس را براى او ذوب و روان‏ گردانیدیم، و برخى از جنّ به فرمان پروردگارشان پیش او کار مى‏کردند، و هر کس از آنها از دستور ما سر برمى‏تافت، از عذاب سوزان به او مى‏چشانیدیم.»

جناب ریاضی در این بیت اشاره ای به شکوه حکومت سلیمان نبی دارد که همه چیز تحت حکومت وی بوده اند و امام حسین علیه السلام را به این پیامبر خدا تشبیه می کند.

بیت 8) آن که بر سینه و بر دوش نبی جایش بود *** سینه ای روشن از او سینه سینا در طور

«وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَیْناءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغٍ لِلْآکِلِین»‏ (مومنون، 20) «و از طور سینا درختى برمى‏آید که روغن و نان خورشى براى خورندگان است.»

طور سینا که نام سرزمینی است که خداوند در آنجا با حضرت موسی سخن گفت، شاعر با تشبیهی زیبا روشنایی این سرزمین را به نور سینه اباعبدالله علیه السلام نسبت می دهد

بیت 9) آن که موسی به طواف حرم حرمت او *** خلع نعلین کند تا ببرندش به حضور

«إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوى»‏ (طه، 12) «این منم پروردگار تو، پاى‏پوش خویش بیرون آور که تو در وادى مقدس «طُوى‏» هست.» این بیت نیز اشاره به مفهوم قرآنی آشکار است.

بیت 10) به نگهبانی گهواره او روح امین *** ز آسمان آید و لالایی او سوره نور

«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِین» (شعرا، 193) «روح الامین آن را بر دلت نازل کرد.»

آیه 193 از جبرئیل با نام روح الامین یاد کرده و شاعر در این بیت می گوید جبرئیل برای نگهبانی امام حسین علیه السلام می آید و به جای لالایی برای ایشان سوره نور می خواند.

بیت 14) آن که خواند بر سر نی سوره کهف *** خوشتر از نغمه داودی آیات زبور

«وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُورا» (نساء، 163 و اسراء، 55) «و به داوود زبور بخشیدی.»

نام کتاب حضرت داود در قرآن زبور است و جناب ریاضی در این شعر اشاره به قرآن خواندن سر مبارک امام حسین علیه السلام که طبق روایات آیه 9 سوره کهف را تلاوت می کردند[2] دارد و میگوید که تلاوت ایشان از زبور داود زیباتر است.

بیت 18) اشک چشمی که فشانند به یادش، به بهشت *** زیور تارک حور است، چو تاجی ز بلور

«جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیر» (فاطر، 33) «در بهشتهاى همیشگى که‏ به آنها درخواهندآمد. در آنجا با دستبندهایى از زر و مروارید زیور یابند و در آنجا جامه‏شان پَرنیان خواهد بود.»

شاعر در این بیت توصیفاتی از بهشت که در قرآن آمده است را بیان می کند و آن را پاداش کسانی می داند که در مصیبت امام حسین علیه السلام اشک می ریزند، که این موضوع نیز در روایات زیادی به طور متواتر آماده است.

شعر پنجم: خط نور

خط نور در وصف علی بن ابی طالب علیه السلام سروده شده است و 35 بیت دارد.

بیت 6) علی روشنایی روی خداست *** که تابید به طور سینا علی

«وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَیْناءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغٍ لِلْآکِلِین»‏ (مومنون، 20)

و از طور سینا درختى برمى‏آید که روغن و نان خورشى براى خورندگان است.

محمد علی ریاضی در این بیت نوری که در طور سینا بر حضرت موسی تابید را روشنایی نور امیرالمونین علیه السلام می داند.

بیت 7) به هنگام اعجاز موسی به مصر *** درخشید در دست موسی علی

«فَأَلْقى‏ عَصاهُ فَإِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبِینٌ وَ نَزَعَ یَدَهُ فَإِذا هِیَ بَیْضاءُ لِلنَّاظِرِینَ» (اعراف، 107 و 108) «پس موسى‏ عصایش را افکند و بناگاه اژدهایى آشکار شد و دست خود را از گریبان‏ بیرون کشید و ناگهان براى تماشاگران سپید و درخشنده‏ بود.»

شاعر در این بیت اشاره ای به معجزه ید بیضاء حضرت موسی دارد و درخشش دست آن حضرت را از روشنایی نور امام علی علیه السلام می داند.

نتیجه گیری:

شاعر نامی محمد علی ریاضی یزدی از هنرمندان خطه یزد می باشد. اشعار او در دیوانی به چاپ رسیده است که این دیوان پس از وفات وی به همت علاقه مندان ایشان، از جمله مهدی آصفی، گرد آوری شده است. ریاضی از شعرای خوش ذوق بود که دستمایه های دینی و مفاهیم ناب قرآنی، در اشعار وی به زیبایی گنجانده شده است. با نگاهی به دیوان وی می بینیم که او واژگان قرآنی همچون طور سینا، نور، روح القدس، حور، جنات، فرقان و... را به دفعات متعدد مورد استفاده قرار می دهد و در قالب تشبیه و امثال آن از شخصیتهای قرآنی همچون موسی و عیسی و داود و جبرئیل و لقمان و... یاد می کند.

مفاهیم قرآنی نیز همچون واژگان قرآنی به وفور ابیات وی یافت می شود و مضامین قرآنی چون معراج، حکمت، رنگ الهی و معجزاتی چون ید بیضاء و شفای بیماران توسط حضرت عیسی علیه السلام، و بسیاری از دیگر معانی قرآنی خمیره اصلی اشعار ریاضی را تشکیل داده است.

پیشنهادات:

- او در کنار مفاهیم قرآنی، از احادیث اهل بیت علیهم السلام نیز غافل نبوده و در اشعار خود به شیوه های مختلف از مضامین روایی بهره برده است که جا دارد به صورت جداگانه این مفاهیم حدیثی در اشار وی مورد توجه و واکاوی و تبیین قراد گیرد.

- اگر همه اشعار و ابیات قرآنی وی مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفته و آیات مشار در ذیل ابیات آورده شود، مجموعه ای در خور فراهم خواهد آمد.

فهرست منابع:

1.                  قرآن کریم.

2.                  آصفی، مهدی، دیوان ملک الشعرا ریاضی یزدی، مصحح: آهی، حسین، ارمغان، تهران، چاپ اول: 1377ش.

3.                 فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، دار احیاء التراث العرب ، بیروت، 1420ق.

4.                 الارشاد شیخ مفید